Voor ons voedsel op tafel komt heeft het een lange weg afgelegd. Het traject van zaad tot maaltijd is lang, ingewikkeld en onderhevig aan tal van invloeden. Een centraal onderdeel van het hele voedselsysteem is de grond waarop de gewassen groeien of het vee graast. Dat wordt in twee recente boeken van eigen bodem onder de loep genomen.

Dirk Holemans, de coördinator van denktank Oikos, houdt in 'Grondgenoten' een vurig pleidooi voor een agro-ecologische benadering van onze voedselproductie. Hij is daarin niet alleen. Een beleidsadvies van het ILVO aan de Vlaamse Overheid uit 2024 schreef: 'Verschillende studies wijzen erop dat landbouwgrond in Vlaanderen een schaars en duur goed is. Als beleidsmakers meer landbouwers bereid willen krijgen tot agro-ecologische landbouwproductie, is er voor de overheid een belangrijke taak weggelegd om meer controle uit te oefenen over de beschikbaarheid van schaarse productiegoederen voor agro-ecologische landbouw.' Holemans plaatst deze bekommernis in een breed perspectief en pleit voor een maatschappelijke verandering waarbij boeren en burgers bondgenoten worden, verenigd rond of met de grond waarop het voedsel dat wij samen eten wordt geteeld.

Agro-ecologie?

Agro-ecologie is een vrij los gedefinieerd concept dat weliswaar geïnspireerd is door de wetenschap van de ecologie maar sterk gedreven wordt door sociale waarden, zoals voedselsoevereiniteit, behoud van lokale kennis, identiteiten en culturen, rechtvaardigheid en recht op lokale en inheemse zaden en rassen. In 'Grondgenoten' volgt Holemans een bevlogen en persoonlijk spoor via talrijke ontmoetingen met agro-ecologische pioniers. Met een enorme bevlogenheid zet hij zich in voor een 'voedselrevolutie' die moet leiden tot een rechtvaardiger en gezondere leefwereld, gebaseerd op meer respect voor de grond waarop ons voedsel groeit.

Vernieuwende technieken

In agro-ecologische kringen sluimert soms nog wat terughoudendheid als het gaat om wetenschap, technologie en innovatie zoals genetische technieken, precisiefermentatie, verticale landbouw, automatisering of bestrijdingsmiddelen. Waar Holemans hier nauwelijks naar verwijst vormt deze zich razendsnel ontwikkelende wetenschap de rode draad in het verhaal van Joris Relaes en Nele Jacobs. In 'Het komt goed met ons eten' gaan deze twee medewerkers van het ILVO (Instituut voor Landbouw, Visserij en Voedingsonderzoek) in de tientallen labs, proefvelden, kweekbatterijen, agrobedrijven en onderzoekskassen op zoek naar vernieuwende inzichten en technieken die de landbouw en voedselproductie in de komende tien jaar zullen vormgeven. Het gaat daarbij niet alleen om productie maar ook om het hele systeem dat ervoor zorgt dat we leven in een land waar miljoenen mensen elke dag te eten hebben.

Wetenschap geeft de toon aan maar het veelzijdige verhaal blijft ver van vakjargon en is vlot leesbaar. Relaes en Jacobs schreven een constructief en hoopvol boek waarin bodem, plant, dier en vis naast boer en burger, industrie en distributie elk hun rol spelen in wat er uiteindelijk op tafel komt. Daarbij gaan ze scherpe en gefundeerde kritiek op het beleid en de ongewenste effecten van de zogenaamd vrije markt niet uit de weg. De auteurs laten zien dat concrete oplossingen om het anders en beter te doen vaak al het stadium van het experiment voorbij zijn.

In het slotwoord citeren ze Louise O. Fresco: 'Vooruitgang is geen rechte lijn van perfecte oplossingen, maar een schaatsbeweging die telkens om correctie vraagt.' Het is een kwestie van de handen aan de ploeg te slaan en de krachten te bundelen waarbij iedereen een stuk verantwoordelijkheid moet opnemen om al lerend vooruitgang te boeken: onderzoekers, toeleveranciers, boeren, verwerkers, supermarkten net zo goed als de consumenten. De troeven zijn groot, de uitdagingen ook. Dit is geen vrijblijvend oefening, zegt Relaes: 'Er is hier lang gediscussieerd of er een vraagteken in de titel moest. Veel onderzoekers vonden van wel. Uiteindelijk hebben we gekozen dat niet te doen. Want het moet goed komen. Het is onze plicht daarvoor te zorgen.'

Het belang van grond

Allebei de boeken onderstrepen het belang van landbouwgrond. De landbouw heeft in het verleden de fout gemaakt om de bodem louter als een substraat te beschouwen, waar je alles op kon produceren met voldoende mest en gewasbeschermingsmiddelen. Inmiddels beseffen we weer dat de bodem een complex ecosysteem is en dat je goed zorg moet dragen voor het bodemleven. De gangbare landbouw kan wat dat betreft veel leren van de ecologisch verantwoorde landbouw.